یادی از استاد بزرگ ریاضی و اخلاق، زنده یاد «پرویز شهریاری»

نخستین بار که با نام «پرویز شهریاری» آشنا شدم، کلاس پنجم دبستان بودم. درست پشت دیوار مدرسه مان کتابخانه شماره ۱۰ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود و من هم مثل بسیاری از همکلاسانم به عضویت آن درآمده بودم. یک سالی بود که از کتاب های آن امانت گرفته و می خواندم، ماجرا مربوط به یکی، دو سال قبل از انقلاب است. محیط کتابخانه، فضای بسیار جالب و خاطره انگیزی بود و بسیار هم شلوغ و گرم بود. یک بار خانم کتابداری که نامش را هنوز به خاطر دارم و خیلی هم به کارش علاقه مند بود، رو به من کرد و گفت: «چرا کتاب های بهتر و آموزنده تر را امتحان نمی کنی؟» پرسیدم: «مثلا چه کتاب هایی؟» و او گفت: «مثلا کتاب های علمی، تاریخی و... یک نمونه هست که تازگی به کتابخانه ما داده شده و خیلی هم جالب و خواندنی است، یک داستان تاریخی درباره تمدن مصر قدیم است. «یک روز زندگی پسرک قبطی» ترجمه «پرویز شهریاری». با بی میلی کتاب را از او گرفته و به خانه بردم، اما هرچه آن را بیشتر خواندم، بیشتر به آن علاقه مند شد و آن را با کتاب های تاریخی متداول که پیش از آن دیده بودم، کاملا متفاوت یافتم. از آن زمان این نام در ذهن من حک شد و هرگز آن را فراموش نکردم.

سال ۱۳۶۱ بود و من در کلاس سوم ریاضی در مدرسه ای در همان کوچه، درس می خواندم. درس «جبر» یکی از درس های دشوار این سال به حساب می آمد. برای رفع اشکال و یافتن راه حل بعضی از مسایل که براستی چالش برانگیز بودند، سری به کتابخانه مدرسه زده و در قفسه کتاب های ریاضی، به دنبال کتابی مناسب بودم که به یک سری کتاب از «پرویز شهریاری» برخوردم. یکی از آنها «روش های جبر» بود که خیلی معروف و آن زمان کمیاب بود. آن را برداشته و ورقی زدم و دیدم بسیاری از مسایل کتاب درسی خودمان در آنجا با راه حل وجود دارند و به جز آنها، مساله های بسیار خوب دیگری هم دارد. آن را امانت گرفته و در طول سال تحصیلی، بسیار مورد استفاده من قرار گرفت. اما دو چیز برای من عجیب بود. یکی اینکه آیا این «پرویز شهریاری»، همان «پرویز شهریاری» است که آن کتاب تاریخی را ترجمه کرده؟ که فکر کردم نباید چنین باشد. دیگر آنکه چرا مسایل این کتاب آنقدر شبیه مسایل کتاب جبر دبیرستانی مان است، شاید نویسنده خواسته است، چیزی شبیه حل المسایل برای کتاب درسی ما بنویسد. سال ها گذشت، تا وقتی که با استاد از نزدیک آشنا شدم و تازه آن وقت بود که فهمیدم نویسنده اصلی کتاب جبر سوم ریاضی نظام قدیم آموزشی، خود استاد «شهریاری» بوده اند! و در واقع آن کتاب را به کمک «روش های جبر» نوشته اند و تاریخ نخستین چاپ کتاب روش های جبر به سال ها قبل از آن برمی گردد. اما چیزی که نفهمیدم این بود که چرا نام آقای «شهریاری» روی کتاب درسی جبر به عنوان نویسنده نیامده بود!

چند سال بعد که وارد دانشگاه شده و رشته ریاضی و معلمی ریاضی را دنبال کردم، به دلیل نوع کارم با کتاب ها و نوشته های استاد بیشتر آشنا شدم و نمی دانم سال ۶۵ یا ۶۶ بود که با مجله «آشنایی با ریاضیات» آشنا شدم و با مطالعه کارهای «شهریاری» در زمینه فلسفه و تاریخ ریاضی و بسیاری چیزهای دیگر، پی به شخصیت استثنایی و چندبعدی ایشان بردم و آنجا بود که فهمیدم «پرویز شهریاری» که در دوران ابتدایی تحصیل با او آشنا شدم، همین «پرویز شهریاری» است! چه شخصیت جالبی، چقدر خوب می شد اگر می توانستم از نزدیک با او آشنایی و ارتباط برقرار کنم. تا آن زمان کمتر معلم یا استاد ریاضی را دیده بودم که غیراز ریاضیات کار دیگری داشته باشد، اغلب آنها هم چهره های جدی و خشک و عبوس داشتند! اما حرف های این «شهریاری» با همه آنها فرق داشت. خوش به حال شاگردانش!

در سال های آغازین دهه هفتاد شمسی به دلایلی چند، ازجمله احساس فقر دانش در زمینه تاریخ سیاسی معاصر ایران، علاقه زیادی به مطالعه در این زمینه پیدا کردم و با عطش بسیار به جست وجو و مطالعه در این زمینه پرداختم که این به مطالعه گسترده ای در طی سال های ۷۳ ۷۰ منجر شد و ازجمله اغلب خاطرات سیاسی منتشرشده در آن سال ها را شامل می شد. در یکی از روزهای سرد پاییزی سال ۷۱ در پیاده روی خیابان انقلاب و کنار بازارچه کتاب قدم می زدم که نوشته ای را دیدم که پشت شیشه بعضی از کتاب فروشی ها نصب شده بود؛ کتاب خاطرات نورالدین کیانوری رسید. همان جا کتاب را به هفتصد تومان خریده و با اشتیاق تمام، همان شب مطالعه آن را آغاز کرده و در یک هفته تمام کردم. در آنجا باز هم با نام «پرویز شهریاری» مواجه شدم و فهمیدم که «شهریاری» یک پیشینه سنگین سیاسی هم دارد! و «کیانوری» در مورد او می گوید: «پرویز شهریاری پس از آزادی از زندان، زندگی تمیزی داشت و کار فرهنگی می کرد. دبیر ریاضی بود و در زمینه ریاضیات و مسایل ادبی مطالبی می نوشت و ترجمه می کرد. تا آنجا که من می دانم فرد بسیار تمیز و خوبی بود و من به او علاقه زیادی داشتم.» بعدها در کتاب های دیگر هم نام او را دیدم، ازجمله مرحوم «شهید عراقی» هم در خاطرات خودش یکجا به او اشاره ای کرده است. اینها را که دیدم، اشتیاقم برای دیدن او به مراتب بیشتر شد. کمی بعد مجله ریاضی برهان توسط انتشارات مدرسه، منتشر شد و من از نخستین شماره، آن را می خواندم. با سردبیر مجله، آقای «امیری» به طریقی آشنا بودم، نام استاد «شهریاری» هم جزو نویسندگان ثابت مطالب مجله بود. اینجا بود که به فکر افتادم که از این طریق به استاد برسم. بالاخره بهانه ای برای این کار پیدا کردم و جلسه ای با حضور دبیران ریاضی منطقه مان ترتیب داده و از طریق آقای «امیری»، استاد را به جلسه دعوت کردم. تصورم این بود که آقای «شهریاری» با آن همه فضایل و سوابق برای حضور در جمع ما، باید هزار و یک شرط و اما و اگر بگذارد. اما پاسخ او به ما، همان بود که بعدها هم که بارها ایشان را به جلسات مشابهی دعوت کردم، فقط آن را از او شنیدم: با کمال میل، کی و کجا باید بیایم! و سر ساعت در همان محل حاضر بود. نوار آن جلسه را بارها گوش داده ام و براستی نمی توانم آن را توصیف کنم. نزدیک به یک ساعت سخن گفت، من و همه حاضران را مسحور سخنان خود کرد. راستی چه سحر کلامی داشت، بیراه نبود که دکتر «علی جوان» که امروزه سمت مهمی در سازمان هوا فضای آمریکا (ناسا) دارد و سال ها قبل شاگرد ایشان بوده است، در مصاحبه ای پس از وفات او گفت: «جلسات درس استاد شهریاری برای ما حکم مدیتیشن را داشت.» پس از جلسه به سراغش رفتم و از او در زمینه ابهام هایی که درباره تاریخ معاصر داشتم، سوال هایی کردم که در کمال آرامش و تواضع پاسخم را داد. از او خواستم تا در صورت امکان، جلساتی را با او داشته و مصاحبه ای طولانی را با او انجام داده و خاطرات او را تنظیم کنم. قول نصفه ونیمه ای داد، ولی معلوم بود که از آن گریزان است. بعدها که با او ارتباط بیشتری داشتم وقتی چند بار این قول را به او یادآور شدم، با لبخند هر بار می گفت: «مادرم همیشه به ما می گفت، روز پشت کوه زیاده!» که یعنی فرصت برای این کار زیاد است، اما حیف که هیچ وقت فرصت نشد!

چندی بعد خودم به اعضای هیات تحریریه برهان پیوستم و این افتخار را یافتم که در کنار استاد باشم و از محضر او فیض ببرم. وقتی در جلسات گروه، استاد سخن می گفت همه مانند شاگردانی علاقه مند چشم به دهان او می دوختیم تا یک یک کلمات او را از دست ندهیم. چندین سال گذشت و من این را لطف ویژه خداوند در حق خود می دانم که این بخت با من یار بود که بتوانم از نزدیک همکار او باشم و چه بسیار از او آموختم که این مقاله را گنجایش شرح آن نیست. در سال ۱۳۸۵ مجله دیگری داشتیم که با حمایت ناشری دیگر منتشر می شد و من سردبیر آن بودم (مجله ریاضی توان). به مناسبت هشتادمین زادروز استاد، در آذر آن سال از او خواهش کردم که در منزل او جشن تولدی برایش بگیریم. طبق معمول پذیرفت و ما به آنجا رفتیم و من مصاحبه کوتاهی هم با او انجام دادم. ضمن چاپ گزارش این ملاقات در مجله، تیتر آن را این طور انتخاب کردم: «هیچ کس مثل او نیست». همان زمان و بعدها، بعضی از دوستان به اینجانب خرده می گرفتند که در این تعبیر، اغراق و مبالغه کرده ام، ولی من برای این عقیده خود دلایل بسیاری دارم که مختصری از آنها را در اینجا می آورم:

۱ «پرویز شهریاری» بدون شک پرکارترین نویسنده ریاضی یک قرن اخیر است و شاید بتوان او را پرکارترین نویسنده و مترجم هم نامید. در طول حیات پربارش نزدیک به ۳۰۰جلد کتاب نوشت یا ترجمه کرد. نزدیک به هزارمقاله تالیف کرد و پنج یا شش نشریه را سردبیری و دو گروه فرهنگی را پایه گذاری کرد و علاوه بر اینها سال ها در مدارس مختلف تدریس کرد و تا آخرین روزهای زندگی اش در حالی که از چندین بیماری مختلف رنج می برد و عوارض کهولت را با بردباری تمام تحمل می کرد، دست از تلاش و فعالیت نمی کشید.

۲ «پرویز شهریاری» فقط دبیر ریاضی نبود. او یک انسان چندبعدی بود و در توصیه هایش به معلمان و دانش آموزان بر این نکته بسیار تاکید داشت. او در زمینه ادبیات، تاریخ عمومی ایران، تاریخ علم و تاریخ ریاضی و علوم اجتماعی صاحب نظر بود.

۳ «پرویز شهریاری» مظهر انسانیت و اخلاق و گذشت و ادب و تواضع بود. شخصیتی بی نظیر داشت و من گواهی می دهم که در مدت ۱۷سالی که با او از نزدیک آشنایی داشتم هرگز در او به قدر ذره ای غرور و خودستایی و دیگر صفات منفی اخلاقی را مشاهده نکردم.

۴ «پرویز شهریاری» معلمی متعهد به تمام معنا بود و نسبت به سرنوشت دانش آموزان و همکاران و آحاد جامعه ای که در آن می زیست، احساس مسوولیت می کرد و به تعبیر خانم دکتر «زهرا گویا»، یک مصلح اجتماعی بود.