واژه آوارگی زیست محیطی، هنوز غیر ملموس است. کسانی که روزی در زمین کشاورزی خود شخم می زدند، اما حالا زمین های آنها بر اثر توفان ها و گردبادها به بیابان تبدیل شده و باید از محیط های آلوده و خشک فراری باشند.

واژه آوارگی زیست محیطی، هنوز غیر ملموس است. کسانی که روزی در زمین کشاورزی خود شخم می زدند، اما حالا زمین های آنها بر اثر توفان ها و گردبادها به بیابان تبدیل شده و باید از محیط های آلوده و خشک فراری باشند.

تجربه خشکسالی این سال ها و انتشار ریزگردهایی که آسمان نیمی از کشور را تیره و تار کرده از واقعیت سخت و دشوار سال های پیش رو نشان دارد.

واقعیتی تلخ که همچنان در سکوت نهادهای مسوول باقی مانده و گاهی واکنش ها و اظهارنظرهای غلط، بی منطق و فاقد بنیان های فنی و علمی از آنان سرمی زند.

برای رسیدن به ذهنیتی شفاف از این اظهارنظرها و بحران هایی که طی این چند سال گریبانگیر مردم بوده است، مصاحبه ای با دکتر محمدحسین مهدیان، عضوهیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وعضو انجمن علوم خاک انجام دادیم که در ادامه می آید.

امروزه صحبت های کارشناسی ضد و نقیضی درباره چگونگی پدید آمدن این ریزگردها می شود. بهانه اصلی ما از این مصاحبه این است که بپرسیم اصلا داستان ریز گردها از کجا آغاز شده و قرار است به کجا ختم شود؟

اولین زنگ خطر این ریزگردها ازسال ۶۳ نواخته شد، یعنی سالی که منطقه و کشور ایران با بحران کم آبی مواجه شد و به مدت پنج سال هم ادامه پیدا کرد، بنابراین باید برای حل این مشکل از همین سال ها تدابیری اساسی اندیشیده می شد، اما نشد؛ سال هایی که کارشناسان و متخصصان کشور ما و کشورهای همسایه بخوبی پدید آمدن چنین پیامدهایی را پیش بینی می کردند اما به دلیل نداشتن مدیریت خوب و مناسب در حوزه آبخیز و دیدگاه های مقطعی از پیامدهای آن مثل ایجاد ریزگردها غفلت کردند و به جای حل این معضل سد ساختند و از آب یک منطقه مشخص استفاده کردند.

اگر متخصصان ما از همان دوران به فکر پیامدهای آن بودند و این مشکلات را با هماهنگی کشورهای منطقه حل وفصل می کردند امروز ما دچار چنین معضلی نمی شدیم. به عنوان مثال ما اگر در آن سال ها کمبود آب یک منطقه را از حوزه های دیگر آبی تامین می کردیم یا آب دریا را شیرین می کردیم می توانستیم به صورت موردی و مقطعی در برنامه ای کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت این معضل را تا حدودی حل کنیم، اما حالا پدید آمدن این ریزگردها شوخی بردار نیست، چرا که پیامدهای جبران ناپذیری به بار می آورد و باید برای حل و فصل آن فکرهای اساسی انجام شود چون هر روز برشدت میزان آن افزوده می شود. مثلا طبق بررسی های محققان از سال ۸۱ تا ۸۷ علاوه برافزایش تعداد وقوع ریزگردها، شدت آن نیز نسبت به سال های قبل زیاد تر شده واین پیامد ها در سه ماه امسال نیز بیش از پیش خود را نشان داده است.

به پیامدهای جبران ناپذیر این ریزگردها اشاره کردید که اگر به موقع تدابیر اساسی برای آن اندیشیده نشود با معضل های بزرگ تری مواجه خواهیم شد. اگر بخواهیم یک نگاه اجمالی به این پدیده داشته باشیم انتشار ریزگردها طی این چند دهه چه پیامدهایی به دنبال داشته است؟

تعطیلی مدارس، دانشگاه ها و ادارات دولتی، لغو پروازها، تصادفات جاده ای، سختی حمل و نقل زمینی از جمله پیامدهای ملموس این معضل هستند که صدمات زیاد اقتصادی را به پیکره جامعه وارد می کند. مثلا شاید در ظاهر لغو یک پرواز ساده باشد، اما همین لغو پرواز می تواند روند تجارت یک تاجر را مختل کند.انتقال یک بیمار اورژانسی به یک نقطه دیگر را به تاخیر بیندازد.

باعث لغو بسیاری از کنفرانس های علمی شود. کیفیت محصولات کشاورزی، لبنی و فرآورده های گوشتی را کاهش دهد. جدا از این پیامدها برخی عوارض غیرملموسی هم در آینده تاثیرات خود را نشان خواهد داد که غیر قابل جبران است، مثلا در صورت ادامه انتشار این ریزگردها، سلامت جسمانی بسیاری از بیماران حاد ریوی به خطر می افتد. همچنین در آینده نزدیک علاوه برافزایش تعداد این بیماران، هزینه درمان افراد مبتلا به این عارضه هم به مرز غیرقابل قبولی می رسد. یکی دیگر از مشکلات اساسی ما این است که تصور می کردیم مواد آلوده فضای جنگ در آن منطقه خوابیده است، در صورتی که مواد آلاینده مناطق​ جنگی و آلودگی های نفتی از طریق همین ریزگردها از منطقه ای به منطقه دیگری در حال جابه جایی است که خود عامل انتقال بسیاری از باکتری ها و ویروس هاست و روز به روز بر وسعت این مناطق آلوده افزوده می شود.

شاید یکی از معضلاتی که این اواخر اغلب کشاورزان با آن دست و پنجه نرم می کردند این باشد که محصولاتشان مثل سابق سودآور نیست و برای حل این معضل باید به شهرهای سالم تر مراجعه کنند. شما فکر می کنید ادامه این روند چه مخاطراتی به همراه خواهد داشت؟

مهدیان: منطق حکم می کند برای رهایی از معضل ریزگردها در وهله اول متولی خاصی تعیین شود تا سایر ارگان ها و سازمان ها تحت نظارت این مجموعه و با تخصیص اعتبار لازم کار تحقیقاتی خود را آغاز کنند​

یکی از بحران های دیگری که طی این چند دهه آثار خود را نشان داده،کاهش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و تولید عسل و گرده افشانی گل هاست. زنبورهای عسل نقش سازنده ای در تبدیل عسل و گرده افشانی گل ها دارند، اما متاسفانه نشستن متناوب گرد وخاک روی گیاهان علاوه بر کاهش توانایی فتوسنتز گیاهان در روند تولید عسل و گرد افشانی گل ها و گیاهان تاثیر زیادی گذاشته است. ​این کاهش عملکرد پوشش گیاهی می تواند بر حیات جانوران،مراتع و دامداری کشور نیز در دراز مدت تاثیر گذار باشد.

متاسفانه استمرار این پدیده باعث شده زندگی کشاورزان بویژه نواحی جنوب غربی کشورمان مختل شود و سطح مهاجرت های منفی کشاورزان برای فرار از این ریزگردها مانند زمان جنگ که عده بیشماری از مردمان نواحی جنگی به شهرهای اطراف مانند تهران مهاجرت کردند،افزایش پیدا کند.

در صورتی که اگر فردی کشاورز در زمین زراعی خود به کشاورزی بپردازد و درآمد خوبی داشته باشد و بتواند زندگی خود را بچرخاند هیچ وقت به فکر مهاجرت نمی افتد.متاسفانه امروزه پهنه وسیعی از کشورمان از هجوم این ریزگردها در امان نیست.

شما منشأ اصلی این ریزگردها را از کجا می دانید؟ فکر می کنید چرا کارشناسان ما برای حل این بحران متفق القول نیستند و نظرها و اقدامات متفاوتی ارائه می دهند؟

طبق بررسی هایی که انجام شده در حال حاضر کشورهای ایران، عربستان، ترکیه و عراق در ایجاد این ریزگردها تاثیر دارند و ریز گردهای داخلی ایران و صحرای آفریقا نیز در دراز مدت تاثیرهای خود را نشان خواهد داد، اما در پاسخ به این سوال که آیا این ریزگردها منشا داخلی دارند یا خیر باید بگویم ریزگردهای مقطعی نشان از محلی بودن دارند، اما این نوع ریزگردها یکپارچه هستند.

اگر با هواپیما بر فراز آسمان حرکت کنیم این نوع ریزگردها را مشاهده خواهیم کرد که منشأ محلی ندارد، اما می توانند ریزگردهای برون مرزی را تشدید کنند. مساله بسیار مهمی که جای تامل زیاد دارد این است که ما متاسفانه مدیریت خاک را در سطح کشور درک نکرده ایم و اقدامی برای بهینه سازی محیط خاک انجام نداده ایم، مثلا همه زباله را دفن می کنیم و وقتی تصمیم می گیریم جایی را آباد کنیم ابتدا خاک آن ناحیه را شخم می زنیم و بدون برنامه ریزی و در نظر گرفتن ابعاد زیست محیطی آن، اقدام به آبیاری آن ناحیه می کنیم.

غفلت از این امر مهم باعث می شود این ناحیه در آینده خود کانون محلی برای ایجاد ریزگردها شود. یکی دیگر از مشکلات ما این است که هنوز بحران ریزگرد را جدی نگرفته ایم. از شرایط پیش آمده و وضع موجود می نالیم، خطر را لمس کرده ایم، اما برای رفع آن، برنامه خاص و کار علمی مشخصی نداریم. مثلا الان تمهیداتی از سوی سازمان جنگل ها و مراتع ومحیط زیست برای مهار این ریزگردها به انجام رسیده است و معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری هم طرح هایی را مدیریت کرده، اما هیچ کدام به دلیل نداشتن متولی خاص به سرانجام نرسیده است.

به نظر شما برای رهایی از این معضل چه تمهیداتی باید اندیشیده شود؟

منطق حکم می کند در وهله اول متولی خاصی تعیین شود تا سایر ارگان ها، سازمان های مربوط، موسسات و مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها هر یک تحت نظارت این مجموعه و با تخصیص اعتبار لازم کار تحقیقاتی خود را آغاز کنند. پس از آن باید یک برنامه مدون کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت طراحی شود تا در یک چشم انداز چند ساله این بحران بخوبی مدیریت و حل و فصل شود.

مدیریت بحران ریزگردهای داخلی بویژه ریزگردهای جنوب شرق ایران به دست خودمان است و برای حل آن مشکلی نداریم، اما برای مدیریت ریزگردهای منطقه، در سطح بین الملل نیازمند تعاملات سیاسی و دیپلماتیک هستیم. در حال حاضر این تعامل برقرار شده، اما هنوز کافی نیست و برای پیشگیری و مهار آن باید از فناوری کشورهای خارج از منطقه کمک بگیریم.

همچنین در تمام دنیا وقتی یک ناحیه دچار بحران هایی مانند سیل، زلزله و جنگ می شود، نیروهای ارتش به طرق مختلف به کمک مردمان آن ناحیه می رود. عوارض این ریزگردها خیلی بدتر از زلزله، جنگ و سیل است، بنابراین لازم است ارتش جمهوری اسلامی هم دست به کار شود و با استفاده از پتانسیل های بیشتر نیروی نظامی و متخصصان این حوزه به مقابله با این ریزگردها برود.