شاید با رفتن به ارتفاعات یک کوه و گام گذاشتن روی صخره های محکم آن گمان کنیم با پدیده ای ثابت و استوار روبه رو هستیم. اما بر خلاف تصور ما، کوه ها نیز مثل ابرها در حال حرکت هستند و مانند جانداران مراحل تولد، زندگی، تکامل و مرگ را سپری می کنند، اما چگونه؟ ۱۱ دسامبر (۲۱ آذر) روز بین المللی کوهستان بهانه ای شد تا برای شناخت بیشتر از شگفتی های اسرارآمیز کوه ها به سراغ دکترمحمدرضا قاسمی، دکتری زمین ساخت، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور و رئیس کمیته برنامه بین المللی علوم زمین یونسکو برویم و گفت وگویی اختصاصی درباره این موضوع داشته باشیم که در ادامه می آید.

کوه ها چه نقشی در زندگی انسان دارند؟

کوه ها می توانند نقش های بسیار زیادی در زندگی انسان و موجودات ایفا کنند، یک کوه می تواند تاثیر فراوانی در شرایط اقلیمی و آب و هوایی منطقه داشته باشد.به عنوان مثال شکل گیری ارتفاعات رشته کوه های هیمالیا باعث شده است جریان هوای عادی حاکم بر اطراف زمین برهم خورد و اقلیم های متفاوتی ایجادشود. رشته کوه های البرز و زاگرس نیز مانند دیوار و سدی مقابل جریان های مرطوب مدیترانه و دریای کاسپین محسوب می شوند که باعث شده است منطقه خشکی در ایران مرکزی ایجاد شود. به همین دلیل بارش باران و هوای مرطوب دریک منطقه و خشکی و بی آب و علفی در منطقه دیگر باعث تنوع های زیستی با پوشش های گیاهی و جانوری متفاوتی شده است. همچنین دامنه کوه ها به دلیل بارش فراوان چشمه ها و رودها، حوزه آبریز مناسبی برای کشت محصولات کشاورزی و زندگی دامداری محسوب می شود. سهولت دستیابی به منابع آبی و آب و هوای مناسب دامنه کوه ها نیز زمینه ای مساعد برای سکونتگاه و گسترش زندگی شهری در دامنه های کوه ها فراهم کرده است. از این رو اغلب کلانشهرها در دامنه کوه ها شکل گرفته اند.

داستان تولد یک کوه چگونه نوشته می شود؟

انرژی زمین گرمایی یکی از مهم ترین عوامل شکل گیری رشته کوه ها محسوب می شود. حرارت درونی زمین در بخش هسته حدود ۵۰۰۰ سانتی گراد است که تنه به تنه حرارت سطح خورشید می زند. این حرارت به صورت پیوسته با جریان بسیار آرام از زمین خارج می شود. بخش دیگر این انرژی به صورت جریان همرفت اتفاق می افتد. به این مفهوم که بخش های داغ درونی به علت سبکی به سمت سطح زمین می آیند و بخش سرد با بازگشتن به داخل زمین، باعث تغییر شکل قشر بیرونی زمین می شود. به این پدیده ای که باعث حرکت صفحات زمین می شود، تکتونیک صفحه یا زمین ساخت صفحه ای می گویند. تئوری ای که آلفرد وگنر در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی پایه گذار آن بود.این حرکت ها در بخش بیرونی زمین نیز باعث می شود صفحات سخت زمین با یکدیگر کنش هایی داشته باشد. معمولا این کنش ها به صورت کشش (واگرا) یا فشار (همگرا) یا حرکت در کنار صفحات دیگر اتفاق می افتد. اغلب در محل اقیانوس ها، جایی که پوسته زمین بیشترین عمق را دارد دو صفحه تکتونیکی از یکدیگر دور(واگرا) می شوند و در محل آنها، یک پوسته نسبتا سنگین و نازکی ایجاد می شود که به پوسته اقیانوسی معروف است. این پوسته اقیانوسی شروع به گسترش و رشد می کند، اما از آنجا که سطح زمین مساحتی ثابت دارد، پوسته اقیانوسی در جاهای قدیمی تر شروع به فرورانش در زیر قاره ها می کند یا این که قاره ها را به سمت همدیگر می راند (همگرایی). این همگرایی بین قاره ای و کشش و دورشدگی سمت دیگر باعث پدید آمدن رشته کوه ها می شود. به عنوان مثال،

رشته کوه های هیمالیا از برخورد دو صفحه قاره ای و رشته کوه آند در باختر آمریکای جنوبی بر اثرهمگرایی و فرورانش پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره ای به وجود آمده است. گاهی نیز در برخی مناطق کششی دنیا، بر اثر فعالیت های آتشفشان ها و خروج مواد مذاب از داخل زمین هم می توان شاهد شکل گیری کوه ها باشیم. این نوع کوه ها اغلب به صورت قله های تکی در سطح زمین دیده می شود و به علت انباشته شدن مواد مذاب روی سطح پوسته، ارتفاع نسبتا زیادی هم دارد. کلیمانجارو و دماوند از جمله این کوه ها هستند.

جوان ترین و کهن ترین کوه های جهان و ایران از چه نوعی است؟

قاسمی: حدود ۲۰ میلیون سال پیش بر اثر برخورد میان صفحه تازی و اوراسیا که در شمال ایران قرار گرفته، دو رشته کوه زاگرس و البرز پدید آمده است. کوه دماوند البته یک کوه آتشفشانی است که حدود دو میلیون سال پیش از انباشت مواد آتشفشانی متولد شد

بیشتر کوه ها منشا تکتونیکی دارند. قدیمی ترین کوه زادها از لحاظ برخورد دو صفحه مربوط به باختر آمریکا ی شمالی در مقطع زمانی صد میلیون سال پیش (دوران کرتاسه؛ دومین دوره زمین شناسی) است. البته رشته کوه های بسیار کهن تری هم در گذشته های بسیار دور شکل گرفته، اما عمرشان بر اثر فرسایش به پایان رسیده و تنها آثاری از آنها باقی مانده است. جوان ترین کوه زایی هم به رشته کوه های کشور تایوان مربوط است که از حدود چهار میلیون سال پیش شروع به شکل گیری کرده است. قدمت کوه زایی در ایران نیز به ۲۰۰ میلیون سال پیش می رسد. یکی از کوه زایی های معروف این دوره، کوه زایی کمرین نام دارد که به اواخر تریا و اوایل دوران ژوراسیک مربوط است. این کوه زایی بیشتر از ده دوازده میلیون سال دوام نداشته است، اما به طور کلی می توان گفت کوه زایی در کشور ایران از لحاظ زمین ساختی جوان محسوب می شود. حدود ۲۰ میلیون سال پیش بر اثر برخورد بین صفحه تازی (عربی) و اوراسیا که در شمال ایران قرار گرفته دو رشته کوه زاگرس و البرز پدید آمده است. پیدایش کوه جوان دماوند به عنوان بام ایران و بلندترین کوه خاورمیانه نیز با منشأ آتشفشانی به حدود دو میلیون سال پیش برمی گردد که بر اثر انباشتگی مواد آتشفشانی روی پوسته زمین شکل گرفته است. این کوه در ارتفاعات رشته کوه البرز در زمان کواترنر حدود دو میلیون سال پیش، آغاز به شکل گیری کرده است.

یک کوه جوان و بالغ پس از طی چه فرآیندهایی به مرحله پیری و مرگ می رسد؟

ریخت شناسان زمین، مراحل مختلفی برای جوانی و پیری و تغییر چهره زمین در نظر می گیرند. کوه ها نیز چنین روالی دارند، یعنی ابتدا جوان بوده و پس از آن به بلوغ می رسند و در نهایت بنا برتاثیر فرآیند های درونی مانند کاهش انرژی فرآیند کوه زایی و عوامل بیرونی همچون فرسایش به مرحله پیری می رسند. در مراحل اولیه، معمولا فرآیندهای درونی حرکت های تکتونیکی یا زمین ساخت، قوی تر و شدیدتر است و ارتفاع گیری و اوج گیری رشته کوه ها سریع تر اتفاق می افتد، اما پس از مدتی به علت کاهش انرژی، فرآیند کوه زایی بتدریج تنزل می یابد و فرآیند فرسایش قوی تر می شود. به عنوان مثال هم اکنون براساس اطلاعاتی که از داده هایGPS سازمان نقشه برداری کشور فراهم شده است، ایستگاه تهران در سال با سرعتی حدود پنج میلی متر در سال به ایستگاه رشته کوه های شمالی کشور در حال نزدیک شدن است. از سوی دیگر، گرانش یا جاذبه زمین هم عاملی است که مانع ارتفاع گیری رشته کوه ها می شود، یعنی به محض این که نیروی ارتفاع گیری کوه تقلیل پیدا کند، نیروی جاذبه در مقابل عمل می کند و باعث فرو ریزش کوه ها می شود. گاهی این رشته کوه ها بر اثر فرو ریزش و کشش جای خود را به حوزه های اقیانوسی می دهند. بستر اقیانوس هم در مراحل بعدی می تواند با فرآیندهای همگرایی و برخورد دو صفحه قاره ای یا قاره ای به اقیانوسی، باعث پدید آمدن رشته کوه های جدیدی شوند.این فرآیند تشکیل اقیانوس ها و رشته کوه ها، می تواند چندبار در آن محل و در بازه های زمانی متعددی رخ دهد.

در مجموع چه عواملی در مرگ یا تولد یک رشته کوه دخیل است؟

جالب است بدانید پورسینا( ابن سینا) در رساله خود به نام اصل کوه ها اظهار می کند کوه ها به دو دلیل به وجود آمده اند؛ نخست از طریق برآمدگی قشر زمین. او این پدیده را با رویدادهای زمین لرزه ای و جا به جایی های چند متری ناشی از شدت این لرزه ها در سطح زمین مقایسه می کند. دومین پدیده ای که پورسینا به آن اشاره می کند، حفر و ایجاد برجستگی هایی در سطح زمین به وسیله آب های جاری است. امروزه نیز افراد متخصص علوم زمین یا زمین ریخت شناسی به این مساله اعتقاد دارند. یعنی فرآیند تشکیل کوه ها را حاصل اندرکنش یا تقابل میان فرآیندهای درونی زمین ساختی می دانند. در واقع فرآیندهای درونی باعث تشکیل رشته کوه ها و برپایی کوه ها شده و در مقابل فرآیندهای بیرونی مانند باد و باران باعث فرسایش و تعدیل شکل گیری رشته کوه هایی مانند ایجاد دره ها می شوند. در کنار این عوامل طبیعی، گاهی فعالیت های کوتا ه مدت انسان مانند راهسازی، تخریب کوه ها، ریختن زباله ها به محیط زیست، اکتشافات سنگ های معدنی، ریزش و زمین لغزش کوه به دلیل پایدار نساختن ارتفاعات هم می تواند فرسایش کوه را تشدید کند و در بازه زمانی کوتاه زمین شناسی، مرگ زودهنگام یک کوه را رقم بزند.

فرزانه صدقی