هفته گذشته و در روزهایی که گرمای هوا بیشتر استان های کشور را به حالت نیمه تعطیل درآورده بود، خبری کوتاه اکثر دانشگاهیان، چه آنها که سال ها در مقام شاگردی کارو لوکس را می شناختند و چه اساتیدی که دوشادوش او به علم و دانش کشور خدمت کرده اند را در اندوهی بزرگ فرو برد.

هفته گذشته و در روزهایی که گرمای هوا بیشتر استان های کشور را به حالت نیمه تعطیل درآورده بود، خبری کوتاه اکثر دانشگاهیان، چه آنها که سال ها در مقام شاگردی کارو لوکس را می شناختند و چه اساتیدی که دوشادوش او به علم و دانش کشور خدمت کرده اند را در اندوهی بزرگ فرو برد. پروفسور کارو لوکس، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و از پژوهشگران برجسته سیستم های هوشمند بود که شامگاه پنجشنبه ۱۷ تیرماه در ۵۹ سالگی در تهران درگذشت.

لوکس زندگی اش را در چند جمله خلاصه می کرد: «بنده متولد سال ۱۳۲۸ هستم. تحصیلات دبستان، دبیرستان، دانشگاه تا فوق لیسانس مهندسی را در ایران گذراندم. در سال ۱۳۵۲ فوق لیسانس مهندسی ـ که در آن زمان پیوسته بودـ را از دانشگاه تهران و همین دانشکده فنی گروه مهندسی برق گرفتم. دکتری را در سال ۱۳۵۵ از دانشگاه برکلی کالیفرنیا گرفتم و از آن زمان به بعد در دانشگاه تهران مشغول تدریس و تحقیق بوده ام. علاوه بر دانشگاه تهران در دانشگاه هایی مانند خود برکلی و Ucla و تورنتو و بعضی دانشگاه های دیگر هم به مدت های کوتاه تدریس کرده ام.»

اما در این شرح کوتاه به خیلی از موضوعات اشاره نمی کرد، ازجمله این که با وجود پیشنهاد استخدام از دانشگاه برکلی برای ادامه فعالیت به دانشکده فنی دانشگاه تهران برگشت و در طول زندگی پربارش متجاوز از ۱۵۰ مقاله در مجله ها و ۳۰۰ مقاله در کنفرانس های علمی ارائه کرد. البته افتخارات این چهره ماندگار علمی کشور به همین ها خلاصه نمی شود و در این فهرست باید به سمت ها و عناوین مختلف او به عنوان محقق انستیتو تکنولوژی الکتریکی هاربین، محقق مرکز بین المللی فیزیک نظری و مرکز بین المللی مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی در تریست ایتالیا، عضویت در انستیتو ریاضی کاربردی و فرهنگستان علوم چین، دستیاری تحقیق در شرکت پژوهشی ـ تولیدی اونتاریو و آزمایشگاه پژوهش های الکترونیکی دانشگاه کالیفرنیا در برکلی و... اشاره کرد.

می توان گفت کارو لوکس فرزند این آب و خاک بود، در ایران به دنیا آمد، در دانشگاه تهران رشد کرد و به درختی پرثمر تبدیل شد که هزاران دانشجو از آن بهره برده و هر کدام از آنان امروز به درختان پرثمری تبدیل شده اند که در ایران و جهان خدمت می کنند.

پیوند مباحث فنی با موضوعات اجتماعی

آنچنان که در دانشنامه آزاد ویکی پدیا آمده ازجمله زمینه های پژوهشی مورد علاقه استاد لوکس، محاسبه های زیستی، هوش محاسبه ای، سیستم های نامشخص، کنترل هوشمند، شبکه های عصبی، سیستم های چندعاملی، مدل سازی مالی، مدیریت دانش و دیگر مباحث مرتبط با رشته برق و هوش مصنوعی بوده است.

کارو لوکس یک استاد برجسته و محقق واقعی بود که به اعتقاد دکتر صادق واعظ زاده، استاد دانشکده مهندسی برق دانشگاه تهران، در دانشگاه حضوری دائمی داشت و چه در کلاس درس و چه در آزمایشگاه و چه در میدان تحقیق بسیار سختکوش و فعال بود. در واقع دکتر کارو لوکس علم و کاربرد را با هم دنبال می کرد و ضمن این که در مباحث نظری، عمیق و پرحوصله بود به دنبال کاربرد نظریه های جدید در جامعه می رفت و در یک کلام تلاش می کرد مباحث فنی را با موضوعات اجتماعی پیوند بزند.

خود لوکس هم در مصاحبه ای که با انجمن ماشین بینایی و پردازش تصویر ایران داشت درباره این بخش از فعالیت هایش گفته بود: «چون تخصص دانشگاهی و رشته اصلی بنده مهندسی کنترل بوده است یکی از اولویت های تحقیقاتی ام کنترل هوشمند است. در کنترل هوشمند هم علاوه بر یک کنترل واقعی مثل رباتیک مسائل دیگری علاوه بر طراحی خود الگوریتم کنترل کننده مطرح هستند. ما می خواهیم سعی کنیم همان طور که ما انسان ها خیلی از تصمیمات را چنین اتخاذ می کنیم ماشین ها هم قادر باشند که تصمیمات عاطفی اتخاذ کنند. وقتی از ماشین ها صحبت می کنم منظور من واقعا کاربردهای صددرصد صنعتی مثل کنترل سرعت الکتروموتورها و درایوهای صنعتی است یا مثلا سیستم های حرارت و تهویه مرکزی، سیستم های رباتیک، سیستم های هدایت و ناوبری در پرواز هواپیما و ... .»

دکتر مجید نیلی احمدآبادی، استاد مهندسی برق دانشگاه تهران هم در گفتگو با ایسنا به زوایای دیگر زندگی پربار استاد اشاره و تاکید کرده است در زمانی که دانشگاه های ایران آموزش محور بودند، دکتر کارو لوکس از اساتیدی بود که پژوهش را به عنوان محور اصلی آموزش در کشور جا انداخت. به اعتقاد احمدآبادی، نکته مهم شخصیت علمی کارو لوکس این بود که در زمینه سیستم های هوشمند یک سری تحقیقات و دروس در ایران ارائه داد که در زمان خودش در دنیا ارائه نمی شد، به عنوان مثال یکی از درس هایی که ایشان در دنیا و ایران به جد راه انداختند، الگوریتم های تکاملی بود که در ایران با عنوان سیستم های زیستی مشهور بود که در واقع به معنی روش های مدل سازی ریاضی برای سیستم های طبیعی است.

باز در بخشی از مصاحبه با انجمن ماشین بینایی و پردازش تصویر ایران، کارو لوکس درباره این زمینه از فعالیتش می گوید: «زمینه تحقیقاتی بنده در سال های اخیر روی سیستم های هوشمند الهام گرفته از طبیعت و از سیستم های زیستی در درجه اول و گاهی در تحقیقات جدیدتر الهام گرفته از سیستم های اجتماعی، سیستم های شناختی و سیستم های رفتاری بوده است و طبعا در پردازش الگو، پردازش تصویر و بینایی ماشین هم علاقه بنده به همین موضوع است، البته سیستم های هوشمندی که بنده به آن علاقه مندم با رویکرد سنتی هوش مصنوعی تفاوت دارد. یکی از مهم ترین جنبه های تفاوت این است که من هوش مصنوعی متجسم و پیاده سازی شده و در موقعیت قرار گرفته را مورد توجه قرار داده ام، یعنی هوشمندی چیزی نیست که به وسیله طراح به سیستم تزریق شود، هوشمندی چیزی است که بر اثر تجسم و جسمیت داشتن اش و قرار گرفتن اش در محیط و تعامل با اجزای دیگر آن محیط در سیستم به وجود می آید و ظاهر می شود ، بنابراین از ابتدا تحقیقات من جنبه الگوریتمیک خالص نداشته است... .»

الهام از طبیعت

الهام از طبیعت برای حل مسائل پیچیده ازجمله راهکارهایی بود که کارو لوکس بر آن تاکید داشت و تلاش می کرد الگوریتم های الهام گرفته از طبیعت مانند الگوریتم های بهینه سازی را توسعه دهد. وی در توضیح یکی از الگوریتم هایی که موفق به توسعه آن شد گفته بود: «یک الگوریتم از رویش علف هرز الهام می گیرد. علف هرز یک موجود بسیار هوشمند است، شما اگر سعی کنید که با علف مبارزه کنید متوجه خواهید شد که علف چقدر قدرت مقابله دارد و به صورت هوشمند از منابع استفاده و سعی می کند بقا و وجود خودش را تضمین کند و جایی که منابع تغذیه مناسب دارد را پیدا کرده و استفاده کند. بنابراین در یافتن نقاط بهینه برای یک مساله بهینه سازی می توانیم ما هم از روشی که علف هرز استفاده می کند استفاده کنیم. این الگوریتم رویش علف هرز را در مسائل طراحی متعدد صنعتی به کار بردیم: طراحی پرواز، طراحی کنترل کننده و انواع مسائل طراحی....»

اما در سال های آخر یکی از موضوعاتی که بیشتر مورد علاقه و توجه تحقیقاتی کارو لوکس قرار داشت پیش بینی بخصوص پیش بینی به منظور هشداردهی بود. کارو لوکس برای فهم بهتر، این موضوع را این گونه بیان کرده است: «مثلا فرض کنید حرکات آدم ها مورد بررسی قرار بگیرد، برای این که بفهمیم مثلا کجا خطر زمین خوردن وجود دارد یا حتی سیگنال های EEG در کانال های مختلف مورد پویش قرار بگیرد برای این که بفهمیم کی و کجا قرار است یک حمله سریع اتفاق بیفتد یا با پویش سیگنال هایی که از اشعه کیهانی و فعالیت های خورشیدی به ما می رسد (با استفاده از حسگرهایی که روی ماهواره های مختلف و قمرهای مصنوعی مختلف نصب شده یا روی زمین در ایستگاه های مخصوص) بفهمیم کی و کجا قرار است یک توفان خورشیدی اتفاق بیفتد یا سیگنال های جذبی روی زمین و زیر زمین را مورد پویش قرار بدهیم برای این که پیش بینی کنیم که مثلا زلزله یا سیل چه زمانی به وقوع خواهد پیوست یا مثلا سیگنال EEG را برای پیش بینی حمله قلبی استفاده کنیم. نقطه مشترک اینها در این است که هدف پیش بینی است، البته نه به معنی پیش بینی خالص بلکه پیش بینی به منظور هشداردهی، چون جامعه شناسان معتقد هستند جامعه ای که ما در حال ورود به آن هستیم یا در قرن اخیر وارد شده ایم جامعه خطر است و ریسک و انواع مخاطرات در زندگی ما به طور خیلی شدیدی نسبت به ریسک در جوامع قبلی افزایش پیدا کرده است، البته همه آنها ریسک طبیعت نیست، بعضی از آنها ریسک ساخته دست بشر است.»

پروفسور لوکس را باید استادی متفاوت دانست که معتقد بود سیستم آموزشی دانشگاه باید از آموزش محور به پژوهش محور تغییر کرده و الگوی آموزشی آن هم از الگوی فعلی که صرفا انتقال اطلاعات است به الگوی کمک در یادگیری و نظارت بر آن تغییر پیدا کند و بر همین اساس بود که شیوه تدریس و امتحانات او با دیگر اساتید دانشگاه فرق می کرد.

لوکس بنا به گفته اکثر آنها که او را می شناختند به دانشکده فنی، دانشجویان و همکاران عشق داشت و فردی بسیار سختکوش، صادق، ساده زیست و مهربان بود. مطمئنا ضایعه نبودش در جامعه علمی کشور براحتی جبران پذیر نخواهد بود، هرچند که به اعتقاد دکتر جبه دار مارالانی، یکی از اساتید استاد لوکس، گرچه جای خالی او در بین ما بسیار احساس می شود، اما اگر عمر را براساس دستاوردها بسنجیم با توجه به عملکرد پژوهشی استاد، ایشان عمر طولانی و مفیدی داشته که اثر آن در جامعه ماندگار است.