دی اکسان به طور معمول به عنوان ناخالصی در مواد اولیه محصولاتی که تولید کف می کنند مانند محصولات شوینده، دترجنت، شامپوها و برخی مواد آرایشی وجود دارد.

دی اکسان به طور معمول به عنوان ناخالصی در مواد اولیه محصولاتی که تولید کف می کنند مانند محصولات شوینده، دترجنت، شامپوها و برخی مواد آرایشی وجود دارد. البته از آنجا که این ماده به عنوان ناخالصی در حین فرآیند تولید مواد اولیه ای مانند سدیم لورت سولفات ایجاد می شود، سازمان جهانی غذا و دارو در آمریکا (FDA) نیازی ندیده است که اجباری برای ذکر وجود آن روی برچسب محصولات بگذارد. این درحالی است که بدون ذکر مواد اولیه روی برچسب هیچ راهی و هیچ ضمانتی برای مصرف کننده نیست که آن را تشخیص دهد و از مصرف آن اجتناب کند. در این میان مطابق اعلام نظر کار گروه محیط زیست اداره بهداشت و درمان آمریکا در پی بررسی انجام شده مشخص شده است ۹۷ درصد صاف کننده های مو، ۵۷ درصد شامپوهای بچه و در کل ۲۲ درصد از کل ۲۵ هزار محصول مراقبت فردی آلوده به این ناخالصی ها هستند و به این دلیل دی اکسان یک آلودگی دائم در مواد اولیه محصولات آرایشی محسوب می شود، هرچند روی برچسب محصول آورده نمی شود.

در چنین شرایطی حساسیت مصرف کنندگان باعث شده تا امروزه خیلی از سازندگان شامپوها سعی کنند تا میزان ناخالصی این ماده را در محصولات خود به حداقل ممکن برسانند بخصوص که این ناخالصی از طریق محصولات آرایشی بهداشتی یا در حین استفاده در آزمایشگاه می تواند به هوا، آب یا خاک منتقل شود. ورود این ماده خطرناک به این عناصر کافی است تا دی اکسان به صورت بخار در هوا باقی بماند یا از خاک شسته شده و در نهایت در آب بدون آن که تجزیه شود باقی بماند.

در نهایت هم تاثیر این ماده پس از تماس با پوست انسان آنقدر شدید است که در مدت مشخص می توان آن را در خون یا ادرار فرد شناسایی کرد. اگرچه از خطرات تماس دی اکسان با پوست انسان و حیوانات می توان به مواردی همچون ابتلا به سرطان کبد، سرطان کلیه، سرطان سینه، آندومتریوز، حساسیت چشمی و پوست و عدم توانایی تولیدمثل (کاهش میزان اسپرم در پستانداران نر) اشاره کرد، اما سرطان زایی دی اکسان از جمله عوارض جدی است که به گفته دکتر علی غلامی ، متخصص شیمی تجزیه، تنها راه کم کردن اثرات آن کاهش مقادیر این ماده شیمیایی در محصولات بهداشتی است.

البته به گفته غلامی خوشبختانه هم اکنون استاندارد شامپوهای بچه تعیین و در کشور رعایت می شود اما هنوز مقادیر استاندارد دی اکسان ترکیب شیمیایی شامپوهای بزرگسالان مشخص نشده است.

غلامی میزان مجاز دی اکسان موجود در شامپوهای بچه را کمتر از ۱۰ppm (۱۰ ذره از یک میلیون ذره) دانست و در ادامه بر ضرورت تعریف پارامترهای استاندارد مشخص برای شامپوهای بزرگسالان از سوی موسسه استاندارد تاکید کرد و یادآورشد: جذب دی اکسان از طریق پوست و میزان خطرآفرینی آن وابسته به مدت زمان تماس است. از این رو مقادیر دی اکسان در محصولات شوینده و بهداشتی در تماس با پوست دست باید کمتر از۳۰ppm باشد.

ماده ای شیمیایی با عملکرد مشابه استروژن

دی اکسان ماده ای است که بدن انسان آن را به عنوان یک هورمون اشتباه می گیرد اگرچه خواص این مولکول به هیچ عنوان شبیه به هورمون نیست یا حتی از نظر شیمیایی هم به هورمون شباهتی ندارد. در حقیقت بدن انسان فریب می خورد و اغلب فکر می کند که از نظر شیمیایی این ماده یک استروژن است. در واقع ۱و۴ دی اکسان مقلد رفتار استروژن است از این جهت به آن بدل استروژن می گویند.

اولین بار در پروژه ای تحقیقاتی که روی سلول های بافت سینه انجام می شد محققان با کمال تعجب مشاهده کردند که تمامی سلول های این بافت با سرعت ۲ برابر تکثیر می شوند. آنها برای پیداکردن دلیل این اتفاق در نهایت دریافتند که تولیدکنندگان پیپت های آزمایشگاهی، نوع پلاستیک خود را کمی تغییر داده بودند و در این حالت سلول ها فرمان تقسیم سلولی را به اشتباه دریافت می کردند یعنی سلول ها وجود ناخالصی دی اکسان در پلاستیک وسایل آزمایشگاهی را به عنوان یک مولکول استروژن که دستور تقسیم سلولی را می دهد دریافته بودند و از آنجایی که مولکول دی اکسان نقش استروژن را در بیولوژی سلول ها ایفا کرده بود به این دلیل به آنها بدل استروژن گفته شد. در حقیقت این ماده هیچ ارتباطی با استروژن واقعی ندارد، اما بدن این چنین تشخیص می دهد. محققان دریافتند که بدل استروژن توانایی افزایش امراض و سرطان های مرتبط با افزایش استروژن را دارند (مانند سرطان پروستات، آندومتریوز و سرطان پستان).

در مطالعه ای دیگر دانشمندان دریافتند موجوداتی همچون ماهی ها و پرندگان که در تماس با فاضلاب های شهری بودند یا حتی گیاهانی که با فاضلاب آبیاری می شدند به صورت غیرعادی بیمارند. در ابتدا تصور می شد علت بیماری آنها ناشی از افزایش استروژن در محیط مانند قرص های کنترل کننده جمعیت پرندگان است، اما پس از مطالعات فراوان مشخص شد علت رفتار غیرطبیعی ناشی از شکست مواد شیمیایی اصلی در پاک کننده ها و دترجنت های خانگی و شامپوها و مایعات دستشویی بوده است.

این اثرات به صورت کاملا مشابه در انسان ها هم ایجاد می شوند و مقدار بسیار جزیی از این ماده قادر است توازن هورمون های بدن را از بین ببرد. منظور از یک مقدار بسیار جزیی یعنی یک تانکر با طول ۹۰۰۰ متر و قطر حدود ۲/۵متر را تجسم کنید که یک قطره از این ماده شیمیایی در آن بچکانید. همین مقدار بسیار کم کافی است که اثرات جبران ناپذیری به جا بگذارد. این موضوع وقتی حادتر می شود که بدانیم تحلیل هورمون های جنسی مانند یک ماده سمی دست ساز عمل می کند که از یک نسل به نسل دیگر منتقل می شود و افراد خیلی جوان یا متولد نشده را هم قربانی می کند به طوری که حتی می توانند تضعیف ۳ نسل متوالی را در پی داشته باشند.

رهایی از خطر

امروزه با پیشرفت فرآیندهای تولیدی تلاش می شود مقدار محصول فرعی و سرطان زای دی اکسان در محصولات اصلی بهداشتی به حداقل ممکن کاهش یابد. دی اکسان در واقع یک محصول فرعی است که بر اثر واکنش و تولید سدیم لوریل اتر سولفات (پاک کننده اصلی شامپوها) ایجاد می شود. برای تولید این پاک کننده لوریل الکل با گاز اتیلن اکساید واکنش می دهد و پس از سولفونه کردن، محصول نهایی حاصل می شود. در نهایت هم ۱و۴ دی اکسان در نتیجه جفت شدن ۲ مولکول اتیلن اکساید و به عنوان محصولی جانبی، مزاحم و ناخواسته این فرآیند ایجاد می شود.

برای کسب اطمینان از کم خطر بودن محصولات حاوی دی اکسان باید میزان این ماده در هر محصول بهداشتی به دقت کنترل شود، این درحالی است که به گفته غلامی در محصولات بهداشتی تولید شده با استفاده از تکنیک های قدیمی مقادیر این ماده شیمیایی همچنان بالاست. دکترغلامی اندازه گیری میزان دی اکسان را نیازمند دستگاه های مجهز و به کارگیری شیوه های خاصی می داند و می افزاید: تبخیر در خلأ یکی ازاین شیوه هاست که هم اکنون تنها یکی از شرکت های تولیدی در ایران برای تولید محصولات بهداشتی از این شیوه استفاده می کند.

در این میان از آنجایی که مهم ترین ماده کف کننده اصلی شامپوها سدیم لورت سولفات است دی اکسان می تواند در مواد اولیه محصولات صنایع آرایشی بهداشتی همچون انواع شامپو، مایعات دستشویی، شامپو بدن و... وجود داشته باشد. بنابراین بهتر است تا حد امکان از استفاده محصولات شرکت های ناآشنا و متفرقه دوری کرد، مگر این که شرکت سازنده این محصولات به شما اطمینان دهد از سیستم تحت خلأ وکیوم استریپینگ استفاده می کند. همچنین از استفاده محصولات آرایشی بهداشتی یا غذایی که در پلاستیک های غیرمطمئن بسته بندی شده اند (که معمولا پلاستیک های نرم حاوی ترکیبات بدل استروژن هستند) هم می باید خودداری کنید.

هر چند به گفته دکتر عفت السادات فربود، دکتر داروساز، عضو هیات علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران، ما نه تنها در مورد دی اکسان، بلکه در مورد بسیاری از پارامترهای فرآورده های بهداشتی آرایشی مهم، استاندارد خاصی نداریم. بعلاوه مشکلات نظارتی ما تنها محدود به فرآورده ای مانند شامپو نمی شود و در مورد بسیاری از محصولات این مشکل وجود دارد.

دکتر فربود در ادامه می افزاید: به نظر من حلقه گمشده در زنجیره نظارتی ما این است که وزارت بهداشت باید کارشناسان و عوامل نظارتی خود را به صورت دوره ای برای بازآموزی آزمایش های کنترل کمی و کیفی و آشنایی با نحوه عملکرد و دید کارشناسان دنیا در رویارویی با موضوعات جدید از جمله کاربرد نانو در فرآورده های آرایشی و بهداشتی به خارج از کشور اعزام کند.