جالینوس عرب ، پایه گذار شیمی نوین وبزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی از جمله عناوینی است که در تاریخ اندیشه اسلامی به شیمیدان ، پزشک و فیلسوف قرن چهارم هجری، ابوبکر محمدبن زکریای رازی اطلاق شده است.

جالینوس عرب ، پایه گذار شیمی نوین وبزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی از جمله عناوینی است که در تاریخ اندیشه اسلامی به شیمیدان ، پزشک و فیلسوف قرن چهارم هجری، ابوبکر محمدبن زکریای رازی اطلاق شده است.

اهمیت جایگاه علمی رازی آنگاه بیشتر نمایان می شود که جرج سارتن پدر تاریخ علم از رازی به عنوان بزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی یاد می کند.

بسیاری از مورخان و محققان بر این اعتقادند که در کنار ابداعات و نوآوری های رازی در حوزه شیمی و پزشکی که هر کدام از آنها به تنهایی برای مطرح شدن وی به عنوان یک دانشمند کافی است باید وی را برجسته ترین چهره خردگرایی و تجربه گرایی در فرهنگ ایرانی و اسلامی به شمار آوریم.

هرچند شخصیت علمی و پزشکی رازی ، چهره فلسفی وی را تحت تاثیر خویش قرار داده و رازی بیش از آن که در مقام یک فیلسوف مطرح شود در کسوت یک شیمیدان و پزشک ماهر شناخته می شود، ولی این بدان معنا نیست که اندیشه های فلسفی و مابعدالطبیعه وی نادیده گرفته شود.

وی برخلاف تفکرات فلسفی رایج زمان خویش که صبغه ارسطویی ـ افلاطونی داشت رویکردی متمایز را برگزید و عقاید و اندیشه های خاص و بدیعی را در حوزه مابعدالطبیعه مطرح کرد. در این مقاله برآنیم تا برخی از جنبه های حیات علمی وی را مورد بررسی و تامل قرار دهیم.

حیات علمی رازی

ابوبکر محمد بن زکریای رازی در سال ۲۵۰ هجری (۸۶۴م) وقتی که جنبش اعتزال و عقل گرایی در جهان اسلام در اوج خود بود در شهر ری متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در همان شهر گذراند و در دهه چهارم عمر خویش به بغداد سفر کرد. از همان دوران کودکی به علوم عقلی علاقه مند بود و به مطالعه آثار مربوط به پزشکی و شیمی اشتیاق وافر نشان می داد. پس از فراگیری فن پزشکی به طبابت پرداخت و مدتی نیز مدیریت بیمارستان ری و بغداد را به عهده داشت. در شرح احوالات وی نوشته اند که رازی به تامل در مسائل دشوار پزشکی و کشف اسرار علاقه مند بود و بر این باور تاکید می کرد که پزشک باید طبیب جسم و روح باشد و نه فقط یکی از این دو.

رازی از جمله پزشکانی است که به تاثیر موسیقی در فرآیند درمان باور داشت و به همین دلیل برخی وی را پیشگام علم جدید پزشکی می دانند. وی در علوم مختلف بیش از هر چیز به تجربه بها می داد و تجاربی را که از نسل های گذشته به میراث رسیده بود، ارج می نهاد. در نهایت این پزشک پرآوازه جهان اسلام در حالی که ۶ دهه از عمرش سپری شده و بینایی خویش را از دست داده بود در سال ۳۱۳ هجری (۹۲۵م) چشم از جهان فرو بست.

تالیفات رازی بسیار گسترده است و از منطق ، طبیعیات و الهیات گرفته تا روان شناسی، چشم پزشکی و هندسه را شامل می شود؛ هر چند بخش عمده کتاب ها و رساله های او در مورد طب است. از جمله کتب معروف رازی کتاب«الطب الروحانی» است که درباره تعدیل رفتار، روان درمانی و روان شناسی فیزیولوژیک است. با تامل در مطالب این کتاب می توان تاثیرپذیری وی از آرای افلاطون بخصوص در باب نفس را بوضوح مشاهده کرد. در این بخش از مقاله به برخی موضوعات این کتاب اشاره می کنیم.

نفس

چنان که پیش از این بیان شد رازی در این کتاب به بیان دیدگاه افلاطون در باب نفس پرداخته است و از ۳ نفس شهویه، غضبیه و عاقله نام می برد. رازی با تقسیم طب به روحانی و جسمانی و با یادآوری دیدگاه افلاطون می نویسد: «انسان هم در طب جسمانی که همان طب معروف است و هم در طب روحانی، که قانع شدن از راه احتجاج ها و برهان ها برای تعدیل اعمال این نفوس است بکوشد تا از آنچه می خواهد کوتاهی یا تجاوز نکند.» (نقل از نجاتی۱۳۸۵، ۵۲)

از دیدگاه رازی افراط یا تفریط نفس نباتی [شهویه] را می توان در زیاده روی در استفاده از لذت ها و شهوت ها یا عدم تغذیه جسم مشاهده کرد. کوتاهی نفس غضبیه نیز در فقدان غیرت و عزت داشتن و افراط آن را در کبر و برتری طلبی می توان جستجو کرد. در نهایت اگر تامل در باب موجودات، انسان را از تامین نیازهای اولیه خویش باز دارد جنبه افراطی قوه عاقله نمایان می شود و اگر از شناخت عالم و زوال پذیری آن و تامل در باب نفس کوتاهی کند جنبه تفریط نفس ناطقه نمایان می شود.

لذت و رنج

دیدگاه رازی پیرامون لذت و رنج متاثر از دیدگاه افلاطون در کتاب تیمائوس است. رازی لذت را چیزی جز خلاص شدن از رنج نمی داند و معتقد است تنها به دنبال رنج است که لذت حاصل می شود. وی در بیان احساس رنج، آن را خروج از حالت طبیعی می داند . در نتیجه حالت طبیعی نه لذت است و نه رنج. مسلما چنین برداشتی از رنج و لذت محل مناقشه است و بسیاری از روان شناسان و محققان چنین رویکردی را نمی پذیرند.

رازی بحث درباره لذت را مقدمه ای برای مطرح کردن مبحث عشق قرار داده است. وی در توصیف شرایط عاشقان در کتاب «الطب الروحانی» چنین می نویسد:

«عاشقان لذتی را تخیل می کنند که بزودی با رسیدن به مرادشان تحقق می یابد ، بدون این که به ذهنشان، حالت رنج و آزاری خطور کند که پیش از دستیابی به این مراد، مدت ها گرفتارش بودند. اگر آنان، درباره میزان رنج هایی که در راه عشق تحمل کرده اند می اندیشیدند، عشق برایشان بی اهمیت می گردد و اهتمامشان به آن کاهش می یافت.» (نقل از عثمان نجلی، ۱۳۸۵، ۵۷)

از نگاه رازی عاشقان هر چند بظاهر از لذت و شادمانی برخوردارند ولی در واقع اندوهگین و معذب اند زیرا وصال معشوق تنها با تجربه رنج و اندوه امکانپذیر است. رازی در بخشی از کتاب «الطب الروحانی « در ذیل مبحث غم به نکته قابل تاملی اشاره می کند. وی معتقد است غمگین ترین افراد کسانی هستند که تعداد محبوب و معشوق هایشان بیشتر و در نتیجه محبت به آنها در دل این افراد شعله ورتر است. مسلماً هر فردی در فقدان هر یک از محبوب های خویش دچار حزن و اندوه می شود پس بر عاشق است که از تعداد محبوب هایشان بکاهد تا غم و اندوه کمتری را تجربه کند.

طب رازی

کاربرد اصطلاح طب رازی شاید در نخستین نگاه کمی عجیب به نظر برسد، ولی اگر ابتکارات و ابداعات پزشکی رازی را در عصری که خبری از فناوری پزشکی امروزی در آن وجود نداشته مورد توجه قرار دهیم به درستی کاربرد این اصطلاح پی خواهیم برد.

در واقع رازی در عرصه پزشکی تحولات بدیعی را ایجاد کرد که تا قرون متمادی پزشکان و اطباء از دستاوردهای وی بهره می بردند. رازی نخستین پزشکی است که واکسیناسیون را در دام ها به کار برده است. از سوی دیگر،رازی نخستین کسی است که بررسی های علمی در مورد بیماری های واگیردار انجام داده و نخستین کوشش ها برای شناخت دو بیماری حصبه و آبله را انجام داده است. مجموعه مطالعات و بررسی های رازی در مورد این دو بیماری در مجموعه ای با عنوان رساله ای در حصبه و آبله آمده که در سال های ۱۸۶۶ ـ ۱۴۹۸چهل بار به زبان انگلیسی به چاپ رسیده است.

سخن آخر

بدون تردید ابوبکر محمد بن زکریای رازی نه تنها در جهان اسلام، بلکه در دنیای غرب گذشته و امروز چهره ای شناخته شده در عرصه پزشکی و شیمی به شمار می آید. اهمیت جایگاه علمی وی تا بدانجاست که برخی وی را پدر طب عرب و برخی دیگر جالینوس عرب دانسته اند. مرجعیت وی در عرصه پزشکی و طبابت تا بدانجاست که کتب طبی وی تا قرن هفدهم میلادی به عنوان کتب مرجع در مجامع علمی اروپا تدریس می شد. مسلما آنچه امروزه ضرورت دارد توجه به جنبه ها و زوایای شخصیت علمی و فلسفی رازی و معرفی آن و بررسی تاثیرات وی برجهان غرب و شرق است.