ابوریحان محمدبن احمد بیرونی که در قرون چهارم و پنجم هجری می زیست، از سرآمدان دانشمندان ایران و جهان در گستره ای زمانی به وسعت تمام تاریخ است. وی که نامداران عرصه دانش چون زکریای رازی و ابونصر فارابی معاصرش بودند و با شیخ الرئیس بوعلی سینا، دوستی، مباحثه و مکاتبه داشت، از جمله دانشمندانی است که در آوردگاه فنون و علوم گوناگون توانمندانه گام نهاده و خود را به مثابه جامع تمام علوم روزگار خویش به جهانیان شناسانده است.

آنچه از واکاوی تاریخ نگاشته ها و کندوکاو در آثار خود ابوریحان برمی آید، آن است که وی در ریاضیات و نجوم، فلسفه و حکمت، تاریخ و جغرافیا و طب و داروسازی مقام استادی داشته و کمتر کسی را می توان در درازنای تاریخ یافت که چون او از هر دری سخن بگوید، آن هم چنین رسا و شیوا.

از ابوریحان که شمار آثارش بالغ بر یکصد و سی عدد است، دست کم ۲ کتاب مشهور درباره نجوم و ریاضیات به یادگار مانده است. نخستین آن، قانون مسعودی می باشد که مقدمات هندسه، حساب و نجوم را مشتمل است. آن دیگر التفهیم لاوایل الصناعت التنجیم نام دارد که در ابتدا به پارسی و سپس به عربی نگاشته شد، بدون آن که یکی ترجمه دیگری باشد.

در اهمیت التفهیم همان بس که در مقدمه نسخه پارسی آن استادی به نام چون، جلال الدین همائی آورده است که این یادگار گرانبهای پارسی در اسناد مفاخر ایران و ایرانی دست کمی از شاهنامه فردوسی ندارد، بلکه از بعضی جهات بر آن نیز می چربد!

آنچه روشن است، در این دو رساله ابوریحان از حرکت وضعی زمین سخن به میان آورده و طول و عرض های جغرافیایی را بدقت تعیین کرده است!

بیرونی که به تعبیر عبدالحسین زرین کوب، تاریخ نگار و ادب پژوه نامدار، بهترین تجسم روح تجربی در تمام قرون وسطی بود، مطالعات فلسفی ارزنده ای نیز داشته است. شاید بتوان گفت این مرد دقیق النظر، دقت و اصابت نظر خویش را مدیون مطالعات فلسفی بوده است.

وی که کتابی مرتبط با فلسفه هندوان یعنی کتاب «شامل» را از زبان هندی به عربی بازگردانید، در فلسفه، چندان به روش متعارف عهد خویش یعنی آن روش که به وسیله کندی، فارابی و نظایر آنان تحکیم و تدوین شده بود، پایبند نبود.

در حقیقت مشرب فلسفی او را تا اندازه ای می توان مشابه مسلک فلسفی ابوالعباس ایرانشهری و زکریای رازی برشمرد. آنچه روشن است، وی را به سبب عقاید خاص و روش جداگانه و ایرادهایش بر ارسطو ممتاز باید پنداشت.

در باب نگارش تاریخ نیز ابوریحان واجد جایگاهی نیکو است. کتاب آثارالباقیه عن قرون الخالیه، از جمله آثار تاریخی او به شمار می آید.

در این کتاب سخن از تقویم، سنوات و اعیاد ملل و اقوام گوناگونی چون ایرانیان، سغدیان، خوارزمیان، یونانیان، عیسویان، مسلمانان و... به میان آمده است. آثارالباقیه همچنین واجد فهرست هایی از سلسله های پادشاهان باستانی ایران، مصر، کلده، آشور، یونان، روم، مقدونیه و... است.

بیرونی در مقدمه این اثر ارزشمند چنان دقت و احتیاطی در شیوه تحقیق توصیه می کند که گویا آن مقدمه یک پژوهشگر امروزی است. ابوریحان همانگونه که عزیزالله بیات در کتاب، شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران آورده است، کتابی دیگر درباره قرامطه و سپیدجامگان نگاشته بود که شوربختانه از آسیب دهر به دور نماند و امروزه اثری از آن در دست نیست.

بیرونی که امروزه تاریخ پژوهانی چون جرجی زیدان، نویسنده کتاب مشهور تاریخ تمدن اسلام، از او به عنوان انتقال دهنده علوم یونانی به هندی و حکت هندی به عربی یاد می کنند، در جغرافیا نیز رسائلی را تدوین نموده بود و از آن جمله می توان به ۲ اثر تحدید نهایات الاماکن و ماللهند اشاره کرد. ماللهند مشهورترین اثر جغرافیایی ابوریحان به شمار می آید. این کتاب بی نظیر، دانشنامه ای برای هندشناسی و گنجینه ای است از تمام معلومات راجع به سرزمین هندوستان و آن هم براساس تحقیقات درست علمی. ماللهند را باید یک نمونه و یک شاهکار در زمینه مسائل مرتبط با جغرافیای انسانی و فولکلور برشمرد. آنچه شایان توجه افزون است آن که بیرونی در کتاب های جغرافیایی خویش به قوه علم و فراست وجود سرزمین جدید (قاره آمریکا) را پیش بینی نموده و همچنین تاکید کرده در نیم کره جنوبی زمین نیز باید خشکی و آبادانی (قاره اقیانوسیه) وجود داشته باشد!

ابوریحان که در سفرهای خویش به هند زبان سانسکریت را فراآموخته بود، در طب و به تعبیر ذبیح الله صفا ـ نویسنده کتاب آموزش و دانش در ایران ـ در داروسازی هم واجد مهارت و کاردانی بود. کتاب الصیدنه، یادگاری گرانبها از او درباره داروسازی و داروشناسی است.

ابوریحان همان طور که حسن تاج بخش در کتاب تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران بیان داشته است، از تحقیقات و تتبعات دانشمندان گوناگون ازمنه پیشین به سان بقراط، ارسطو، اوریباسیوس، جالینوس، بختیشوع، ماسرجویه، ترنجی و ارجانی بهره جسته و در هر مورد مدارک را نیز یادآور شده و خود نیز تحقیقات و نوآوری های جالبی داشته است.

آنچه ارزش کار او را بیشتر هویدا می سازد، آن است که در صیدنه علاوه بر اسامی یونانی، هندی و عربی داروها، اسامی پارسی آنها نیز یاد شده است.

به هرترتیب آنچه از این کوتاه سخن برمی آید، آن است که روح تحقیق و دانش پژوهی، فکر نکته سنج، ذوق سلیم، هوش سرشار، جهان بینی وسیع و عشق رسیدن به حقیقت از صفات و ویژگی های ابوریحان بوده است و یاری جستن از منش و روش او امروزه نیز می تواند راهگشا باشد.

دکتر امیر نعمتی لیما