ناگفته های آموزش ریاضی در گفت وگوی منتشرنشده ای با مرحوم «پرویز شهریاری»

مرحوم «پرویز شهریاری» از استادان نامدار ریاضی بود. او به ریاضی عشق می ورزید و ریاضی را عاشقانه تدریس می کرد. علاوه براین او مولف و مترجم کتاب های ریاضی بسیاری بود. شیوه نگارش او به گونه ای بود که برای اولین بار بسیاری از دانش آموزان به درس ریاضی علاقه مند شدند. استاد «شهریاری» برخلاف آنچه در نگاه اول ممکن بود به نظر برسد، به گرمی از میهمانانش پذیرایی می کرد و با مهربانی به پرسش هایشان پاسخ می گفت شاید همین برخورد گرم باعث شده است تا این بار مصاحبه کننده، پرسش های متداول را کنار بگذارد و چیزهایی از استاد بپرسد که کمتر کسی از او پرسیده است. پاسخ هایی که استاد ارایه کرده، پیش از این در جای دیگری بیان نشده است.

استاد! چه شد که به راه ریاضیات رفتید؟

تازه دانشسرای مقدماتی را در کرمان تمام کرده بودم چون شاگرد ممتاز بودم به جای آموزگاری، برای ادامه تحصیل به تهران آمدم و از طرفی در دانشسرای مقدماتی، سال آخر متوسطه را نخوانده بودم و اینجا در دانشکده ادبیات کلاس های مخصوصی گذاشتند تا افرادی مثل من بتوانند سال آخر دبیرستان را تمام کنند. سه رشته وجود داشت؛ ریاضی، تجربی (طبیعی) و ادبی. ابتدا در رشته ادبی ثبت نام کردم چون خیال داشتم فلسفه بخوانم. منتها رشته ادبی حدود ۳۵۰نفر شاگرد داشت و با وجود استادان خیلی برجسته، احساس کردم نمی توانم ادامه دهم و تصمیم گرفتم به رشته کم تعدادتری بروم. در رشته طبیعی ۱۴نفر و رشته ریاضی شش نفر بودند که یک نفر وسط کار رفت و من اضافه شدم و در مجموع، شش نفر فارغ التحصیل شدیم. تنها دانشگاه آن زمان، دانشگاه تهران بود. دانشگاه تهران یک دانشکده علوم داشت که آن هم فقط یک کلاس ریاضی داشت. در تمام تابستان برای جذب دانشجوی ریاضی تبلیغ می کرد ولی مهر که سر کلاس رفتیم ۱۳ نفر از سراسر ایران ثبت نام کرده بودند و خبری از کنکور نبود.اگر کسی از من بپرسد که در مجموع چه کار کرده ای و چه کاره بوده ای می گویم من از ۱۵سالگی سوم دبیرستان معلم بوده ام. از ابتدا به ریاضیات علاقه داشتم ولی حواسم بیشتر به طرف فلسفه بود. بعد از وارد شدن به ریاضیات، فلسفه را نیز خودم ادامه داده ام و ریاضیات را هم به عنوان پایه کارم قراردادم.

از فعالیت های بیشمارتان در حوزه های علمی و فرهنگی راضی هستید؟

حقیقت این است که من از راهی که در فلسفه و به خصوص ریاضیات رفته ام راضی هستم. حتی گاهی فکر می کنم چه خوب شد وارد بحث ریاضیات شدم. ریاضی را مادر همه علوم می دانند ولی این به معنای آن نیست که اگر در راه دیگری می افتادم، از نیمه راه کنار می کشیدم. مثلا در کنار ریاضی همیشه به فلسفه علاقه مند بودم و الان هم در نوشته ها و مقاله ها وحتی مطالعاتم، بیشتر به فلسفه ریاضی می پردازم و احساس می کنم این دو خیلی به هم نزدیک هستند.

شما که هم دستی در علم داشته اید و هم دستی در ادبیات و فرهنگ، چه تفاوتی میان دیدگاه های هنرمندان و دانشمندان قایل هستید؟

من همیشه این تشبیه را به کار برده ام که دانشمند مانند کسی است که در پایین تپه روی یک بوته گل یا گیاه خم می شود و جزییات را بررسی می کند و از آنچه در اطراف گیاه می گذرد کم وبیش غافل است، ولی هنرمند مانند کسی است که روی تپه رفته است و همه اطراف را می بیند؛ بنابراین می تواند قضاوتی کلی نسبت به مسایل داشته باشد. شاید به همین دلیل است که من وظیفه هنرمند را بالاتر از وظیفه دانشمند می دانم. اگرچه دانشمند هم در مسایل اخلاقی جامعه دخالت می کند ولی چون وارد جزییات می شود، دشوار است که هر چیزی را در کل ببیند، البته دانشمندانی هم داریم که در فعالیت های اجتماعی هم شرکت داشته اند. بیانیه هایی که از سوی دانشمندان مختلف علیه بمب اتم، چهل و ... منتشر شده از این دست هستند.

شما بارها اشاره کرده اید که ریاضی تاریخ پرباری در ایران داشته است ولی اکنون دیده می شود که این درس، زجرآور شده. نه خوب تدریس می شود و نه دانش آموزان انگیزه چندانی برای یادگیری دارند، با اینکه ریاضیات کاربرد فراوانی در صنعت و علم و حتی زندگی روزمره دارد. مشکل از کجاست؟

حقیقت همان است که خود شما گفتید. وقتی ریاضیات به صورتی تدریس می شود که دانش آموزان از برخورد با آن ناراحت می شوند، چه می توان کرد؟ در مدارس هم، معلم یا مدیر مرتبا هشدار می دهند «حواستان باشد. ریاضی دارید.» اما نمی گویند حواستان باشد ادبیات دارید یا شیمی دارید. مگر با هم فرقی می کند؟ به نظر من ریاضی آسان ترین درس برای یادگیری بچه هاست. مشکل شاگردی که احساس می کند درس ریاضی را نمی فهمد مربوط به این است که مقدمات را فرانگرفته، چند جلسه غیبت کرده یا درس نخوانده یا به هر دلیل عقب افتاده است و حالا سر کلاس آمده و شما مطلب را برایش می گویید و نمی فهمد. خیال می کند که خودش استعداد ریاضی ندارد. اگر کوشش کنیم که ریاضیات را به طور پیوسته به شاگرد یاد بدهیم، مطمئنا عذاب نخواهد کشید و موفق خواهد شد. ممکن است یک شاگرد وقتی به مرزهای ریاضی رسید استعداد نوآوری نداشته باشد (که مطالب جدیدی به ریاضی اضافه کند) ولی بی تردید، آنچه کشف شده و مورد استفاده قرار گرفته است، می تواند یاد بگیرد.

شاید اشکال کار از سیستم آموزشی است.

حتما همین طور است. برایتان مثالی می زنم. قبل از آغاز کنکور سراسری تحقیقی انجام دادم که شامل مردم جنوب تهران بود. به سراغ خانواده هایی رفتم که در آنها فرزند، دانشجو بود ولی پدر و مادر سواد درست وحسابی نداشتند. می پرسیدم آیا کتابخانه دارند؟ و می دیدم اغلب کتابخانه دارند با تعدادی میان پنج تا صد جلد کتاب. موضوع کتاب ها را می پرسیدم؛ داستان بود، سفرنامه، شعر، کتاب های علمی و... اما از زمانی که کنکور سراسری آغاز شد دیگر از کتابخانه ها خبری نیست و من هرجا مراجعه کردم خیلی به ندرت به کتابخانه برخوردم. آن هم در خانواده هایی که پدر و مادر هر دو باسوادند. دانش آموز فقط کتاب هایی را می گیرد که تست داشته باشد و او را برای کنکور یاری دهد. کتابخوانی ما دچار زحمت شده است. اگر تیراژ کتاب ها را با دوران قدیم مقایسه کنیم، رکود کتابخوانی آشکارا قابل لمس است. کتاب به وسیله دانش آموزان به میان مردم می رود و اگر آنها کتاب نخوانند تقریبا هیچ کس کتاب نمی خواند جز چند نفر پیرمرد، پیرزن های قدیمی و نتیجه این همه صحبت از کتاب و کتابخوانی، این می شود که می بینیم.

استاد! شما بیش از نیم قرن معلمی کرده اید و زیاد شنیده ایم که در تدریس خود از روش های خاصی برای تدریس گروهی در کلاس استفاده می کرده اید.

من همیشه معتقد بودم که کار گروهی شاگردان می تواند خیلی موثر باشد. در سال ۱۳۲۶ در دبیرستانی هندسه کلاس هشتم را درس می دادم. یک ماه که گذشت بچه ها را تا حدودی شناختم. بنابراین آنها را به گروه های سه نفری تقسیم کردم؛ یک شاگرد درسخوان، یکی متوسط و یکی ضعیف و گفتم از این به بعد فقط با گروه کار دارم نه با نام بچه ها و نمره سه نفر گروه را جمع و تقسیم بر سه می کنم و برای هر سه نفر همین نمره را می گذارم. ابتدا بچه ها باور نکردند ولی ثلث اول همین روش را اجرا کردم. بنابراین شاگردان به جان هم افتادند. صبح ها زودتر می آمدند و عصرها دیرتر به خانه می رفتند. یک بار در راهروی مدرسه یک شاگرد قوی را دیدم که دنبال شاگرد ضعیفی راه افتاده بود که «تو را به خدا بیا این قضیه را یاد بگیر. تو پدر نمره مرا درآوردی» مدیر و مسوولان مدرسه و پدر و مادرها عصبانی بودند و از من گلایه می کردند ولی من استقامت کردم و دیدم که ثلث دوم اندکی سطح نمره ها بالاتر رفته است. ثلث سوم نتیجه خوبی گرفتم. کمترین نمره کلاس ۵/۱۵ بود. بنابراین نمره هر ورقه ای را به خودش دادم. این تجربه نشان داد که اگر شاگردها گروهی کار کنند حتی شاگرد قوی هم قوی تر می شود. زیرا شاگرد ضعیف مرتبا از او سوال می کند و او متوجه نقاط ضعفش می شود و ریاضیات را عمیق تر یاد می گیرد.

یک سوال خودمانی بپرسم. آیا در دوران تحصیل خودتان هرگز تقلب کرده اید؟

یادم می آید در سال اول دانشسرای مقدماتی، ریاضی ام از بقیه بهتر بود. سر جلسه امتحان، ما را در راهرو روی زمین می نشاندند، نه روی صندلی. دور من آدم هایی نشسته بودند که ریاضیاتشان ضعیف بود و کمک می خواستند. معلم حساب ما آقایی به نام «الفت» بود که فوت کرده است.من جواب سوالات را یکی یکی می نوشتم و به بچه های اطرافم می دادم. آقای «الفت» هم همه چیز را می دید و هیچ نمی گفت. ورقه خودم را هم نوشتم و تحویل دادم. در کمال تعجب دیدم همه آن بچه ها نمره قبولی گرفته اند ولی من تجدید شده ام در حالی که همه سوالات را پاسخ داده بودم. یک روز به منزل او در خارج شهر رفتم. به محض اینکه مرا دید گفت «می دانم برای چه آمده ای. می خواهی بگویی چرا نمره ات را کم داده ام. نمره تو ۲۰ بود ولی تو را تجدید کردم و به آنها نمره قبولی دادم تا برایت درس عبرت شود و از این به بعد کار نادرست نکنی و وسیله تقلب دیگران نشوی. آنها قبول شده اند و خوشحالند ولی تو تجدیدشده ای و تمام تابستان را ناراحت خواهی بود» سرانجام من در شهریور قبول شدم ولی رفتار این معلم به یادم ماند که نباید برخلاف قانون رفتار کرد.

آقای «شهریاری»! یکی از صفات معلم خوب، توانایی به راه آوردن شاگردان عصیانگر و ناآرام است. شنیده ایم شما در این زمینه مهارت داشته اید. می توانید از روش هایتان برایمان بگویید؟

مهم ترین بخش رفتار با یک دانش آموز ناآرام و طغیانگر که به محیط دانش احترام نمی گذارد این است که استعدادش کشف شود، بالاخره او هم استعدادهایی دارد ولی چون آنها را در نمی یابد ناچار به عصیانگری می شود، مثالی برایتان می زنم. یادم است در یکی از سال هایی که هندسه کلاس هشتم را تدریس می کردم اولین بار که به کلاس می رفتم، مدیر مدرسه صدایم زد و اسمی را گفت و تاکید کرد که مواظب او باشم. گفتم یعنی چه و او گفت آدم بی تربیتی است. ممکن است یک وقت جمله نادرستی بگوید یا باعث زحمت شود. من هیچ وقت عادت نداشتم دفترم را به کلاس ببرم یا سرکلاس حاضرغایب کنم ولی آن روز دفتر را به کلاس بردم تا این شاگرد را بشناسم. اسم ها را خواندم. البته یادآوری کنم که آن زمان خودم هم دانشجو بودم. هنگامی که اسم او را خواندم دیدم «حاضر» گفت. نه بدوبیراه گفت نه صندلی پرت کرد. روش تدریس من اینگونه بود که مساله ای را پای تخته مطرح می کردم و در جریان حل مساله از تک تک بچه ها می پرسیدم که «تو چه می گویی» تا مساله حل شود. خلاصه آن روز حل مساله به جایی رسید که هر کس می توانست جواب دهد. بنابراین همان شاگرد را بلند کردم و او جواب درست داد. کمی تشویقش کردم. گفتم: «مثل اینکه تو یکی هندسه را می دانی» او کمی به اطرافش نگاه کرد. فکر کرد با کس دیگری هستم. وقتی مطمئن شد با او هستم آرام سرجایش نشست. در جلسات بعد مرتبا از این شاگرد می پرسیدم. البته سوالاتی را می پرسیدم که می دانستم جواب درست می دهد. یک روز هنگامی که از راهروی مدرسه رد می شدم دیدم دنبال شاگردی می دوید که «تو را به خدا من فقط جلوی یک معلم آبرو دارم» و من نگذاشتم آبرویش برود و هر جلسه از او سوال هایی را می پرسیدم که می توانست جواب بدهد و تشویقش می کردم. در اسفندماه پدرش به مدرسه آمد. تیمسار ارتش بود. به مدیر مدرسه گفت: «می خواهم معلم هندسه بچه ام را ببینم.» گوشه ای نشسته بودم. نگاهی به من کرد و گفت: «من می خواهم بدانم تو با بچه من چه کرده ای که وقتی به سینما می رویم در یک ربع وقت استراحت وسط فیلم، از جیبش قلم و کاغذ درمی آورد و روی مساله هندسه کار می کند. سر میز ناهار نشسته و قلم و کاغذ در دستش است و ضمن غذاخوردن، هندسه می خواند ولی در مجموع همان بی شعور قبلی است. هیچ درس دیگری را نمی خواند. تو چه کار کرده ای؟» جواب دادم: «من گفتم اینکه پدرت می گوید بی شعوری، بی خود می گوید.» این را هم همین طوری نگفتم. من اگر بگویم شعور داری که باور نمی کند. من در عمل به او ثابت کردم که با دیگران فرقی ندارد. البته پدرش ناراحت شد و قهرکرد و رفت. این شاگرد آخر سال در هندسه، نمره ۱۶، ۱۵ گرفت ولی رفوزه شد. یعنی از درس های دیگر نمره نگرفت. این تجربه نشان داد که یک شاگرد اگر درسی را با علاقه بخواند می تواند.

دانش آموزان دوست دارند از معلم هایشان ایراد بگیرند و گاه این کار را با رفتار آمیخته به طنز و حتی هجو انجام می دهند. شما نیز با چنین رفتاری از سوی شاگردانتان رو به رو بوده اید؟

قدیم ها رسمی بسیار جالب برپا بود که بعضی معلم ها هم ناراحت می شدند. آخر سال ششم که درس تمام می شد خود شاگردها جشنی می گرفتند و هرکدام قسمتی از غذا و لوازم پذیرایی را به مدرسه می آوردند. مسوولان مدرسه، پدر و مادرها و معلم ها را دعوت می کردند. خود شاگردان هم بودند. یکی از برنامه های مراسم این بود که دو یا سه نفر از شاگردان که می توانستند ادای معلم ها را دربیاورند، پای تخته می رفتند و این کار را می کردند. من به این قسمت از برنامه خیلی علاقه داشتم. از همان قدیم عادت داشتم هنگامی که سر کلاس می رفتم، تسبیح به دست می گرفتم تسبیح کوچکی بود و حتی پای تخته هم دستم بود. در آن مجلس هم همین دانش آموزی که عرض کردم تسبیحی بلند آورده بود که سرش روی زمین کشیده می شد. حتی لحن صدایم را هم تقلید می کرد. بعضی معلم ها خواهش می کردند بچه ها به آنها نپردازند ولی من خواهش می کردم که حتما به من بپردازند. من از آن مجالس خیلی چیزها یاد می گرفتم. نقاط ضعف و قوت را به صورت غلو شده می دیدم و در جلسات بعدی تدریس از آن مطالب استفاده می کردم.