سلیمان فرهادیان . مراسم نصب سردیس استاد «گنجی» در بوستان دانشوران کیش، سال ۸۰/ عکس: آلبوم شخصی دکتر «معین»

دکتر «محمدحسن گنجی» (که ۲۹ تیر سال گذشته در تهران درگذشت)، استاد سرشناس جغرافیای دانشگاه تهران بود که از او به عنوان بنیانگذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران نام می برند. مرحوم دکتر «گنجی»، دوران دبستان و دبیرستان را در شهر خود و آموزش عالی را در تهران (دارالمعلمین عالی ۱۳۱۲ ۱۳۰۹)، انگلستان (۱۳۱۷ ۱۳۱۲) و آمریکا (۱۳۳۱ ۱۳۲۳) در رشته جغرافیا با تاکید بر اقلیم شناسی به پایان رساند. او از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ به کار تدریس و پژوهش در دانشگاه تهران اشتغال داشت و نخستین کسی بود که جغرافیای نوین را وارد برنامه های دانشگاهی کرده است. وی مراحل دانشگاهی را از دبیری تا معاونت دانشگاه طی کرده و در سال ۱۳۵۴ با اخذ درجه استادی ممتاز بازنشسته شده است. با این حال وی هیچ گاه دست از کار نکشید و از مهر ۱۳۵۴ تا پایان سال ۱۳۵۷ ریاست موسسه آموزش عالی امیر شوکت الملک علم بیرجند (هم اکنون دانشگاه بیرجند) را برعهده داشت. در واقع او موسس و اولین رییس دانشگاه بیرجند بود. وی از سال ۱۳۶۴ همکاری با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی را آغاز کرد و از سال ۱۳۷۰ به عنوان مشاور رییس دانشکده علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری می کرد.

او همچنین از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ مشاور رییس سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح بود و از سال ۱۳۷۳ نیز با سمت مشاور دانشکده علوم زمین دانشگاه شهیدبهشتی، در طراحی و اجرای برنامه ها مشارکت داشته است. علاوه بر این از سال ۱۳۶۵ عضو بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی (سمت) بود و در برخی دانشگاه های تهران، به ویژه دانشگاه تربیت مدرس در دوره های دکترای جغرافیا تدریس می کرد. وی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۷ مدیریت اداره کل هواشناسی را عهده دار بوده و در واقع بنیانگذار سازمان هواشناسی ایران است و در همین سال ها، چهار سال ریاست منطقه آسیا را در سازمان هواشناسی برعهده داشت. وی چندین کتاب (از جمله اطلس اقلیمی ایران) و بیشتر از صد مقاله به زبان های فارسی و انگلیسی منتشر کرد و به همین مناسبت برنده جایزه ۲۰۰۱ سازمان هواشناسی جهانی شده است. در تاریخ سوم آذر ۱۳۹۰ با حضور پروفسور «گنجی»، خانه جغرافیا در منزل مسکونی وی افتتاح شد.

دکتر «گنجی» درباره فعالیت های علمی آموزشی خود می گوید: «من با دبیری در دانشگاه تهران شروع کردم و بعد از ۱۳ سال، استادیار این دانشگاه شدم. من اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیه جغرافیا به ایران برگشتم و در سال دوم گشایش دانشگاه تهران، به همراه دو نفر از همکارانم رشته جغرافیا را پایه گذاری کردیم. بعد از ما شش نسل جغرافیدان در ایران آموزش دیده اند که من به نوعی احساس می کنم پدربزرگ این جریان هستم.» او دو رویداد خشکسالی و سیلی را که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شد را دلیل اصلی گرایش خود به جغرافیا و به ویژه هواشناسی، بیان می کرد. همچنین، در روزگاری که در خارج تحصیل می کرد، بحث های داغی پیرامون نظریه تکامل در جریان بود و از آنجا که بارها شنیده بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جاندران دارد، به موضوع های مربوط به آب وهوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرد.

دکتر «گنجی»، حدود ۱۰درس جدید و مختلف را به تدریج وارد برنامه رشته جغرافیا کرد که همه آنها را شخصا در سال های تحصیلی مختلف، تدریس کرد. از آثار ایشان می توان به ۱۶اثر تالیفی، شش نقد کتاب، ۱۲مقدمه کتاب، ۸۰ مقاله علمی، ۱۹ سخنرانی و ۱۴ مقاله به زبان انگلیسی اشاره کرد . دکتر «گنجی»، در سال ۱۳۵۴ به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران انتخاب شد. وی در بیست ونهمین کنگره اتحادیه بین المللی جغرافیایی که سال ۲۰۰۰ در کره جنوبی برگزار شد، به عنوان یکی از ۱۵جغرافیدان برجسته جهان شناخته شد و سازمان هواشناسی جهانی، جایزه علمی سال ۲۰۰۱ خود را به وی اعطا کرد. ایشان همچنین نشان درجه سه در خدمات دولتی را دریافت کرده است.

دکتر «گنجی» که حدود چهاردهه از عمرش را صرف آموزش جوانان این مرزوبوم کرده بود، در کهنسالی و دوران بازنشستگی با بی مهری و جفای روزگار مواجه شد اما با سعه صدر با همه ناملایمات روبه رو شد و هیچ گاه از کسی یا گروهی شکوه یا گلایه نداشت. اما زمانی که هیجانات موقت فرونشست، همگان به خطای خود پی بردند و با میانجیگری برخی از بزرگان، به دلجویی از این مرد بزرگ پرداختند، هر چند سینه او حتی بدون دلجویی نیز عاری از کینه بود. دکتر «گنجی» پس از انقلاب، بالغ بر ۶۳ لوح تقدیر را از مراکز و نهادهای گوناگون مانند مرکز آثار و مفاخر علمی، چهره های ماندگار، انجمن های علمی جغرافیایی و دانشگاه ها دریافت کرده است. همکاران و دیگر صاحبنظران به مناسبت اولین سالگرد درگذشت چهره ماندگار جغرافیای ایران، دستاوردهای زندگی علمی او را در این ویژه نامه بررسی کرده اند.